آرتمیای ارومیه، کوچکترین میگوی در حال انقراض ایران؟!
آرتمیا سرده ای از سخت پوستان آبزی است که با نام میگوی آب نمک نیز شناخته می شود. اولین گزارش تاریخی از وجود آرتمیا به نیمه اول قرن دهم پس از میلاد از دریاچه ارومیه ایران است. جایی که جغرافیدان نامدار ایرانی، اصطخری، آن را مشاهده کرد و نام «سگ آبزی» را بر آن گذاشت.
توانایی آرتمیا در تولید تخمهای خفته که به نام کیست یا سیست شناخته میشوند، منجر به استفاده گسترده از آرتمیا در آبزی پروری شده است. کیست ها قابل ذخیره هستند و در صورت نیاز از تخم خارج میشوند تا شکل مناسبی از خوراک زنده برای لارو ماهی ها و سخت پوستان فراهم شود.
علاوه بر این، انعطافپذیری آرتمیا آنها را به میگوهایی ایدهآل برای انجام سنجشهای بیولوژیکی تبدیل کرده و این موجود یک ارگانیسم نمونه برای آزمایش سمیت مواد شیمیایی است.
صاحبان مزارع ماهی و میگو که به دنبال یک غذای مقرون به صرفه، با استفاده آسان، در دسترس و مورد علاقه آبزیان هستند. ناپلیها یا نوزادان آرتمیا را به راحتی پس از یک روز انکوباسیون برای تغذیه ماهی و لارو سختپوستان استفاده میکنند.
آرتمیای ارومیه از گونه های بسیار بومی شده است که جمعیت آن به دلیل خشکسالی به شدت کاهش یافته و این اتفاق به ترس از انقراض این گونه منجر شده است. آرتمیا اورمیانا در شوری حداکثر ۲۲۰ گرم در لیتر میتواند زنده بماند اما در سالهای اخیر شوری دریاچه ارومیه بهصورت متوسط ۳۰۰ گرم بر لیتر بوده و امکان حیات برای این گونه عملا از بین رفته است.
اگرچه آرتمیا میتواند سالها به صورت “سیست” در مصب رودخانههای منتهی به دریاچه ادامه حیات دهد؛ اما همچنان حفاظت و تولید پایدار این گونه میگو به دلایل مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی باید مورد توجه قرار گیرد.
هر کیلو آرتمیا ۱۴۰ تا ۲۰۰ دلار است و حفاظت و تولید آن حداقل تا ۸۰ شغل ایجاد میکند
به گفته رئیس تحقیقات آرتمیای کشور مرکز «هم اکنون بیش از ۹۰ درصد نیاز آرتمیا در صنعت آبزی پروری کشور از طریق واردات تامین می شود، در حالی که دریاچه ارومیه بزرگترین منبع تولید آرتمیا به شمار می رود.»
بر اساس آمار، سالانه تنها نزدیک به ۱۰۰ کیلوگرم سیست آرتمیا در کشور تولید میشود و ۱۰ تا ۳۰ تن سیست آرتمیا برای مصرف داخلی آبزیان از مبادی رسمی و غیر رسمی وارد کشور میشود.
این در حالی است که دریاچه ارومیه ظرفیت برداشت و صادرات سالانه بیش از ۳۰۰ تن آرتمیا را دارد که با درآمدزایی آن میتوان تحولی در تامین درآمد آذربایجانغربی ایجادکرد. حداقل سود درآمدزایی این میگو خودکفایی کشور برای نیاز سالانه ۴۰ تن به سیست آرتمیا (تخم میگو) برای تکثیر و پرورش انواع میگو، ماهیان سرد و گرم آبی و زینتی است.
همچنین، بر اساس ارزیابی انجام شده در استان آذربایجان غربی در سال ۱۳۸۱، احداث مزرعه ۱۰۰ هکتاری آرتمیا، احداث کارخانه فرآوری سیست آرتمیا با ظرفیت ۲۱۰ تن و ایجاد تأسیسات کشت آرتمیا در مخازن با ظرفیت ۹۰۰۰ مترمکعب به ترتیب میتواند برای ۷۶، ۲۱ و ۸۲ شغل ایجاد کند. اما با توجه به خشکسالی های اخیر و بحران زیست محیطی در دریاچه ارومیه، فرصت های شغلی ناشی از برداشت، تولید و فرآوری آرتمیا از بین رفته است.
امروزه آمریکا، برزیل و چین بزرگترین تولید کنندگان سیست و بیومس آرتمیا در جهان هستند و آمریکا به تنهایی ۷۰ درصد بازار جهانی آرتمیا را در اختیار دارد و سالانه میلیون ها دلار از این تجارت سود می برد. جالب اینکه کشورهای نظیر تایلند و ویتنام بدون دارا بودن زیستگاه طبیعی آرتمیا و فقط با پرورش مصنوعی آن سالانه هزاران تن بیومس و سیست آرتمیا تولید می کنند.
قیمت هر کیلو آرتمیا در بازارهای جهانی با توجه به کیفیت آن حدود ۱۴۰ تا ۲۰۰ دلار است و بنابراین حفاظت و تولید آن برای کشور بسیار به صرفه و در مسیر پایداری اقتصادی است.
بانک ژن آرتمیا و پایداری زیست محیطی
از هر پنج گیاه، دو گیاه در معرض خطر یا در معرض خطر انقراض قرار دارند. تنوع زیستی در حال از بین رفتن است و بسیاری از غذاها ممکن است در آینده از منوی غذایی ما ناپدید شوند. یکی از راهکارهایی که در سالهای اخیر اهمیت در خور توجهی پیدا کرده، بانکهای ژنی گیاهای است. همانطور که از نام آن پیداست، بانکهای ژن امکاناتی هستند که در آن میتوان مواد ژنتیکی را حفظ کرد و در اختیار پرورش دهندگان، محققان و حتی کشاورزان قرار داد. اما بانک ژنی جانوران آبزی با گیاهان متفاوت است.
نیاز به حفظ ذخایر جانوران آبزی به عنوان یک نگرانی جهانی سال ها پس از ایده حفاظت از منابع ژنتیکی گیاهی به عنوان یک اولویت مهم در سراسر جهان به وجود آمد. مهم ترین تفاوت ذخیره ژنتیکی گیاهان و جانوران در این است که بذر گیاهان را می شود در محیطهای دیگری مثل آزمایشگاه بدون تغییر ژنتیکی و با هزینه کمتر نگهداری کرد اما اتفاق نظر بسیاری از دانشمندان بر این است که حفاظت از جانداران آبزی باید در محیط زیست طبیعی خودشان صورت بگیرد. با اینکه روشهای انجماد موجود مانند آنچه در مورد انجماد بند ناف انسان میبینیم در حال پیشرفت هستند اما هزینههای بالای نگهداری مانع بزرگی برای استفاده از آنهاست و حفاظت در محل بهترین گزینه موجود به حساب می آید.
در خصوص آرتمیا، رئیس تحقیقات آرتمیای کشور از رونمایی بانک ژن آرتمیا در سال ۱۴۰۰ گفته است. در این بانک ژن از گونههای متعدد و منحصر به فرد آرتمیا در کشور به خصوص آرتمیا ارومیانا نگهداری میشود تا در صورت کاهش و یا از بین رفتن آنها امکان بازسازی و تولید داشته باشیم. اگرچه آرتمیا به دلیل داشتن سیستهای خود ظاهرا حفاظت نسبتا راحتی دارد و ۴ تن از همین سیست ها هم در بانک ژن آرتمیا ذخیره شده اند، اما حفاظت از این گونه در محیط طبیعی خود یعنی دریاچه ارومیه به دلیل خشکی و شوری بیش از حد دیگر چندان امکان پذیر نیست.
مطالعات دیگری که درباره ژنوم این گونه انجام شده است نشان میدهد، بحران اکولوژیکی دریاچه ارومیه تأثیر معناداری بر ساختار ژنتیکی آرتمیای ارومیه و به ویژه کاهش تنوع ژنتیکی آن داشته است که می تواند بقای این میگوی کوچک را به خطر بیندازد.
اگرچه همچنان بحثهای زیادی درباره انقراض و عدم انقراض این تنها گونه زنده دریاچه ارومیه در ایران بین افراد و سازمانهای مختلف وجود دارد و خیلیها فکر میکنند آرتمیا به دلیل دارا بودن سیست می تواند تا ۵۰ سال هم در سیست خود سالم بماند و دوباره کشت شود، اما حفاظت از این گونه آبزی ارزشمند اقتصادی با روش پرورش آن در استخرهایی با آب شور راهکار بسیار اقتصادیتر و اثرگذارتری از نشستن و بحث کردن درباره این موضوع است.
